Događaji i priče iz muzeja

20. 01. 2018.

Četiri arheološke priče

Svedočanstvo o 20 vekova života naroda na istom prostoru

 

Stanko Trifunović

Čurug, varošica u blizini Zrenjanina i Novog Sada, nedaleko od obala Tise i Dunava je mesto najvećih arheoloških istraživanja u poslednji 50 godina u Vojvodini. Od 1997. godine Muzej Vojvodine vodi arheloška istraživanja kroz koja je prošlo oko 200 studenata i saradnika, uglavnom iz Srbije, ali i iz inostranstva. Do sada su rađena istraživanja na oko dva hektara, a pretpostavlja se da se lokalitet prostire na oko stotinak hektara. Istraženo je više od 1000 objekata - kuća, trapova, radionica, grobova, a specifičnost ovog nalazišta je slojevitost - pronađeni su ostaci od bronzanog doba, preko mlađeg gvozdenog (najveće naselje), više naselja rimske epohe, ranog i poznog srednjeg veka, pa sve do XVII veka i kraja turske vladavine. Dunav i Tisa su kroz istoriju bili granice raznih država, često mesto ratova, a predmeti pronađeni na ovom lokalitetu predstavljaju potvrdu nekih pisanih istorijskih izvora, kao što su zapisi Amijana Marcelina i retora Priska. Rezultati istraživanja biće prikazani na izložbi „Čurug na udaru imperija- 20 godina arheološke ekspedicije“ koju će otvoriti Aleksej Furasjev iz Državnog muzeja Ermitaž 30. januara u Muzeju Vojvodine.  Akcenat će biti na četiri ključne istorijske priče koje su mogle da budu sagledane na ovom lokalitetu, a od juna će ova izložba gostovati u Istorijskom muzeju Srbije u Beogradu.

Od početka, rukovodilac istraživanja bio je Stanko Trifunović, arheolog i viši kustos muzejski savetnik Muzeja Vojvodine, koji priča o onome što je pronađeno, informacijama do kojih se došlo, kao i izazovima tokom 20 godina istraživanja.

Panonski ustanak i poreklo imena Panonija

Prva priča govori o vremu prelaska stare u novu eru i Panonskom(Ilirskom) ustanku i ratu koji je rimska država vodila protiv Ilira. Mi i danas baštinimo ime Panonija od Panonaca, naroda koji je živeo na ovim prostorima i koji su učestvovali u podizanju ustanka. Posle ugušenja ustanka definitivno nastaje rimska provincija Panonija. Naselje koje se nalazilo na teritoriji današnjeg Čuruga nije ušlo u sastav rimske države i o tome su pronađena arheološka svedočanstva. Međutim, kada govorimo o romanizaciji obično mislimo na puteve, akvadukte, ali rimska država je zbog osvajanja teritorija bila vrlo surova, pogotovo ako bi neko podigao ustanak protiv Rima, kao u ovom slučaju.  Ostavši van rimskih granica, broj stanovnika naselja na ovom lokalitetu se drastično povećao zbog izbeglica koje su bežale od rimske osvete. To naselje je trajalo nekoliko decenija dok se nisu naselili Sarmati, narod iranskog porekla.  O Panonskom ustanku će biti priče na izložbi, postoji nekoliko stotina stambenih, ekonomskih objekata, radioničkih centara za prizvodnju keramike, livenje metala vezanih za to vreme.

Limiganti - možda prvi Sloveni

Krajem III i u IV veku ova teritorija se masovno naseljava. Tu su i dalje Sarmati, ali se naseljavaju i zemjloradnici i stočari. Na istoj teritoriji žive dva naroda, nomadske i zemljoradničke privrede među kojima se uspostavlja robovlasnički odnos. O tome je pisao Amijan Marcelin, rimski oficir i savremenik tih zbivanja. On piše za te varvare (kako su ih Rimljani nazivali) da su jedni slobodni Sarmati, a drugi Sarmati robovi, odnosno Limiganti, narod sa granice. Opisuje i da su se Limiganti pobunili protiv svojih gospodara. Pošto su Sarmati bili na neki način u savezničkom odnosu sa Rimom, rimska vojska je popalila naselja Limiganata. Kaznenu rimsku ekspediciju možemo da pratimo na više lokaliteta, a ovde u Čurugu imamo tragove paljenja naselja. Značajno je što imamo ostatke utvrđenja koje su sagradili Limiganti u pokušaju odbrane. Krajem IV veka  dolaze Huni, a Limiganti su po svoj prilici ušli u savez sa njima. Postoje istorijski izvori iz V veka kada jedno rimsko poslanstvo kreće iz Carigrada na pregovore sa Atilom i prolaze preko ovih prostora. Njihovo putovanje opisuje retor Prisk koji beleži da ih ovde sačekuje brojno stanovništvo, ali ne navodi kako se narod zove. Piše da ne govore ni hunski, ni gotski jezik, ne znaju ni latinski ni grčki. Lingvisti naslućuju da bi to mogli biti Sloveni, što bi ih dovelo u vezu sa Limigantima. Arheolozi mogu da kažu da materijalna kultura Limiganata odgovara kulturi ranosrednjovekovnih Slovena. Dalje treba vršiti lingvistička i antropološka istraživanja.

Dolazak Mađara, odlazak Turaka

Važan period za prostor Vojvodine je vreme naseljavanja Mađara. Na lokalitetu imamo slovensko naselje iz IX veka sa uobičajenim slovenskim kućama, poluzemunicama. Stanovnici naselja su u prvoj polovini X veka podigli utvrđenje na ovom lokalitetu za odbranu od Mađara, jedno od retkih čiji su ostaci sačuvani. Utvrđenje je stradalo, kao i naselje, a ova teritorija je polovinom X veka ušla u sastav mađarske države i naselje je opet zamrlo. Obnovljeno je krajem XI veka, i na lokalitetu imamo naselje koje traje do XIII veka, a strada ponovo dolaskom Mongola. Treća epoha prikazujemo odnos Slovena i Mađara, pravljenje utvrđenja i materijalnu kulturu tog vremna.

Četvrta epoha je kraj turske vladavine. Na ovom prostoru 1699. godine se dešava austrijsko - turski rat koji traje do 1718. godine, kada je zavladala Austrija. Stanovništvo je srpsko, a što je arheološki važno i još uvek živi u zemunicama. To su velike kuće, oko stotinak kvadrata, sa dve ili tri prostorije, ukopane metar i po u zemlju, sa krovom od trske. Takva gradnja ima svoje praktične razloge, ovde su stalni vetrovi. Svi ukopi su bili obrađeni, obloženi daskama, kožom, kuće su imale peći za grejanje.

Rad bez finansijskih sredstava, pod kašikom bagera

Na početku je izgledalo kao posao od nekoliko nedelja - proširen je ciglarski iskop, nađeni su neki predmeti. Ispostavilo se da ciglana ima nameru da proširi iskop, mi smo videli da je loklitet bogat i iz godine u godinu se ulazilo u posao. Radili smo volonterski, škola nam je dala objekat za smeštaj, a Dom za duševno obolela lica i tadašnji direktor Zdenko Drempetić je hranio arheološku ekipu prvih 10 godina. Veliki izazov je bio što su nam nekada ciglarska mašina i bager radili na dva metra od iskopa. Izvukli smo izuzetno važne podatke za istoriju regona, a cela arheologija je mogla biti samlevena u ciglu. Na žalost, jedan deo je zauvek uništen radom ciglane. Drugi problem je što ciglana već neko vreme radi smanjenim kapacitetom i pitanje je kada će prestati sa radom. Svedok sam da napuštene ciglarske jame postaju deponije. Izazov je taj da li ćemo od te rupe napaviti deponiju ili arheološki park i na taj način rešiti i ekološki problem. Mesto je na pola sata od autoputa, iskop je 200 metara od asfalta, pored je ugostiteljski objekat koji ima i smeštajne kapacitete. U blizini je jezero, malo dalje manastir Arača, u neposrednom okruženju je dvorac Dunđerski. Na izložbi će biti prikazan i idejni projekat muzeja na otvorenom. Pravljenje muzeja na otvorenom ili arheološkog parka na ovakvom punktu bi bila odlična investicija. Možda će to da razume država, možda neki privatnik.

Slađana Dimitrijević

Kako kršiti zakon, a ne trpeti sankcije

U slučaju arheološkog nalazišta Čurug, do otkrića se došlo proširenjem iskopa ciglane u ovom mestu. Po Zakonu o kulturnim dobrima, privredni subjekt je dužan da finansira zaštitu nalazišta, što ciglana nikada nije uradila. Po rečima Ivane Pašić iz Pokrajnskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, Zavod je donosio rešenja o zabrani proširenja iskopa na prostor arheološkog nalazišta, ali one nisu poštovane. Na pitanje da li je podneta tužba protiv vlasnika ciglane, odgovara negativno, objašnjavajući da su kazne male, pa se privrednim subjektima više isplati da plate kaznu nego da finansiraju zaštitu nalazišta. Trenutno su u Pokrajnskom zavodu zaposlena dva arheologa koja su zadužena za sva arheološka nalazišta na teritoriji Južne Bačke i dela Srema.

Ciglana po Zakonu o rudarstvu i geološkim sirovinama mora da ima i dozvolu za eksploataciju mineralnih sirovina, a po prestanku rada dužna je da uradi rekultivaciju zemljišta. Posle brojnih poziva i poslatih mejlova od Dragana Budošana, pomoćnika pokrajnskog sekretara za mineralne sirovine dobili smo informaciju da ciglana u Čurugu nema dozvolu za eksploataciju mineralnih sirovima, a da obavezu rekultivacije imaju samo privredni subjekti koji imaju odobrenje za eksploataciju. Na pitanje da li su inspektori izlazili na teren i šta su utvrdili odgovara da je pokrajinski rudarski inspektor doneo „Rešenje broj 143-310-379/2017-03“ u septembru 2017. godine kojim je zabranio dalju eksploataciju mineralnih sirovima. Stanko Trifunović se godinama obraćao Pokrajnskom sekretarijatu za mineralne sirovine, ali reakcija nije bilo.

---

Tekst je nastao u okviru projekta "S muzejima kroz izložbe – Upoznavanje muzejskog nasleđa Srbije". Projekat je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.

---