PC info

 Ostaci crkve na Novom Brdu (foto Ž. Rakočević)

Read this article in German language

Krajem maja na temeljima Crkve Svetog Nikole ispod tvrđave u Novom Brdu pojavili su se premijer takozvane države Kosovo Ramuš Haradinaj i nemački ambasador sa sedištem u Prištini Kristijan Helt. Došli su, kako se iz šturih vesti zna, da obeleže završetak restauracije ovog uništenog hrama. Nemačka je obezbedila novac, a Haradinaj je kasnije na svom fejsbuk profilu poručio: „Artanska katedrala kao kulturno i versko nasleđe je sama po sebi priča, obogaćuje naš identitet i dokaz je suživota u ovim oblastima”.

On je preneo dobar osećaj i prijateljstvo jedne „prijateljske države u identifikaciji i obnovi kosovskog kulturnog nasleđa”. Šta je za prosečnog poznavaoca ovdašnjih prilika jasno u ovim rečima? Šta su Artanska katedrala i kosovsko kulturno nasleđe? Izgleda da je reč o novom načinu komunikacije i terminologiji koja ima cilj da izbriše srpski karakter Novog Brda – artanska katedrala je zapravo pravoslavna crkva, a Artana je albansko ime koje se u „novoj stvarnosti” na Kosovu koristi za ovaj važni srednjovekovni grad i lokalitet.

Katedralni hram znači i da je ovde bila katedra, sedište, novobrdskih mitropolita. Nije reč o katedrali sa značenjem katolička crkva, kao što su oni koji su vršili radove napisali pored restaurisanih temelja. Ta zamena teza trebalo bi da ukaže neupućenom posetiocu i „novom čitanju istorije” da je reč o katoličkoj katedrali.

Mutna igra sa imenima uklapa se u formulaciju „kosovsko kulturno nasleđe”. U nju bi trebalo da se integriše srpsko, osmansko i albansko kulturno nasleđe. Iako je ovaj koncept odbačen, on živi kao neka vrsta ideologije i prelaznog perioda u kojem bi uz podršku međunarodne zajednice nestao srpski, osmanski i albanski kulturni identitet, a sve bi se podredilo kosovskom ili kosovarskom kulturnom modelu.

U kratkoj objavi koja najavljuje kišni izlazak na Novo Brdo nemačka ambasada u Prištini isto tako uopštenim tonom govori o „raznolikom kulturnom i religioznom nasleđu Kosova”. Kaže se da cilj obnove jeste da pokaže njenu „turbulentnu istoriju”, navodi se da je izgrađena u 14. veku, da je imala „transformacije, uključujući pokušaj da se pretvori u džamiju”, a zatim se dodaje da je „katedrala prvenstveno izgrađena kao katolička crkva smeštena u neposrednoj blizini srednjovekovne novobrdske tvrđave”.

Da li je reč o katoličkoj crkvi i da li su stručnjaci Arheološkog instituta Kosova i eksperti ove institucije nekoga u vezi sa svim ovim konsultovali? Podignuti su stari crvenkasti stubovi na ostatke kapitela što su nekada nosili svodove hrama Svetog Nikole, a na njih je dodato novo grubo tesano kamenje od belog mermera. Priprata i centralni deo hrama nasuti su tucanim kamenom. Oltarski prostor, inače sastavljen od tri oltara, samo je prekopan i nije nasut kamenom.

Istorija Novog Brda kontinuirano je izložena falsifikovanju, tako da je pre deset godina na tablama oko ovog lokaliteta pisalo kako su na njegov razvoj uticali Venecijanci, Jevreji i Dubrovčani. U ovim tekstovima nijednom rečju se ne pominju Srbi, a Velika seoba iz 1690. predstavljena je kao: „masovna iseljavanja u drugim mestima kao što su Turska, Makedonija, a takođe i u drugim gradovima Kosova (Gnjilane, Priština, Prizren, Vučitrn, Mitrovica)”. Kao glavni razlozi seobe navode se teški ekonomski uslovi, razni politički razlozi i duge hladne zime.

Podaci i istorija govore nešto sasvim drugo, a barski nadbiskup Marin Bici 80 godina pre Velike seobe izveštava tokom svoje zvanične posete Novom Brdu da su Turci pretvorili u džamiju „lepu i skupocenu crkvu srpskih despota”. Marko Popović i Igor Bjelić ovo navode u knjizi „Crkva Svetog Nikole, katedrala Novog Brda”. Oni sa naučne strane zaključuju da je ovaj podatak potvrđen u toku arheoloških iskopavanja i da je „omogućio da se na istraživanoj lokaciji prepoznaju ostaci pravoslavne Crkve Svetog Nikole, nekadašnjeg katedralnog hrama Novog Brda”. Ova obimna studija ukazuje na njenu sudbinu, groblje u kompleksu, nakit iz grobova, ostatke tkanine, keramike, kamene plastike, odnos sa moravskom školom, novac, ali se u osnovi zasniva na istraživanju arhitektonskih ostataka i zidanih grobnih konstrukcija, kao i raspoložive dokumentacije.

Na osnovu tih istraživanja Popović i Bjelić izdvajaju pet etapa gradnje od 14. do 17. veka, uključujući i dva poslednja perioda, kada je crkva pretvorena u džamiju. Razvoj grada i priliv stanovništva uslovili su građenje hramova, pa i pravoslavnog hrama Svetog Nikole, dok su vernici katoličke veroispovesti – Sasi, Dubrovčani i trgovci sa primorja – imali svoj glavni hram poznat kao Saška crkva, koji se ne nalazi u središnoj urbanoj zoni.

Crkva Svetog Nikole jedno vreme je bila i sedište lipljansko-gračaničkih episkopa, koji se pojavljuju i sa titulom novobrdskih mitropolita, a jedan od njih – Nikanor, osnovao je 1539. štampariju u Gračanici. U obilju podataka i fragmenata profesor Boža Zarković izdvaja da se u dokumentima više pominju pravoslavni nego rimokatolički sveštenici, a da se današnje ime Artana nigde ne pominje. Odgovor nauke je jasan i nedvosmislen i preti da bude zamagljen novom ideološkom podlogom ovdašnjeg društva. U ovom slučaju prekršeni su i neki od osnovnih zakona koji su iz Ahtisarijevog plana uneseni u ustav Kosova. Prema tom zakonu, Novo Brdo spada u zaštićene zone i nije moguće bilo šta raditi bez konsultacija sa Srpskom pravoslavnom crkvom ili srpskom zajednicom. Ova činjenica je potpuno ignorisana, SPC i Eparhiju raško-prizrensku niko ništa nije pitao. Na molbu „Politike” upućenu ambasadi Nemačke u Prištini da proslede govor ambasadora Helta ili neku objavu sa ostataka Crkve Svetog Nikole odgovoreno je da nemaju tekst govora jer ga on ne priprema, kao i da događaj nije imao odjeka u medijima.

Na dodatno pitanje da li je ambasador Helt bio na završetku radova restauracije katoličke crkve i nakon pitanja da li je siguran da je to katolička crkva, rečeno je da ćemo taj odgovor dobiti kasnije. Do objavljivanja ovog teksta odgovor nije stigao. Škrti izveštaji u medijima na albanskom kažu da je ambasador, koji je u Prištinu došao nakon službovanja u Vatikanu, na temeljima katedralne Crkve Svetog Nikole zahvalio arheolozima, za koje kaže da ne rade u dobrim uslovima, „ali se bore u ono u šta veruju, a to je da se sačuva raznolika istorija ove prelepe zemlje”, prenosi „Koha net”. U stvarnosti, „vera arheologa” je izgleda varljiva kategorija i u ozbiljnom je sukobu sa istinom i naukom.

Na kraju ostaju otvorena pitanja: Kako će ovakva tumačenja, relativizacije i prisvajanja uticati na Srbe, koji su u Novom Brdu većina? Kako će na ovo reagovati katolička crkva, da li uopšte imaju neka saznanja o radovima? Mogu li kosovske vlasti, međunarodna zajednica i albanske stručne institucije, bez ikakvih posledica, na ovakav način falsifikovati istoriju, materijalnu kulturu, duhovnost i identitet prostora? 

Autor: Živojin Rakočević

Izvor: Politika, http://www.politika.rs/sr/clanak/431377/Crkva-Svetog-Nikole-u-Novom-Brdu-postaje-katolicki-hram