Događaji i priče iz muzeja

23. 10. 2020.

Rizničar nestalog grada i hroničar Beograda koji je nastajao

Od jedinstvenog kolekcionara razglednica i fotografija može se saznati da je Beograd između dva rata jedini u Evropi imao budističku crkvu, spomenik Karađorđu na Kalemegdanu i dve fontane na Terazijama.

Nestala fontana topčiderskog Herkula (foto: Miloš Jurišić)

Početkom 30-ih godina XX veka Topčiderski park krasila je fontana poznata kao „Herkul topčiderski“. Skulptura mišićavog muškarca koji se bori sa zmijom iz čijih usta izlazi mlaz vode, bila je delo arhitekte i skulptora, ruskog emigranta Romana Verhovskoja. Do danas se ne zna šta se desilo sa ovom monumentalnom skulpturom, osim da je misteriozno nestala 1947. godine

Fotografija ove fontane i mnogih znamenitosti starog Beograda, kojih više nažalost nema, mogle su se videti na izložbi „Razvoj i mene Beograda…iz kolekcije Miloša Jurišića“ u Muzeju nauke i tehnike.

Miloš Jurišić od rane mladosti sakuplja razglednice i fotografije starog Beograda. Delovi njegove impresivne zbirke mogli su se videti na mnogim izložbama u beogradskim muzejima. Osim sakupljačke strasti Miloš Jurišić je i veliki poznavalac istorije arhitekture predratnog Beograda i može vam ispričati zanimljivu priču o skoro svakoj značajnijoj zgradi sagrađenoj pre Drugog svetskog rata.

Miloš Jurišić počeo je da skuplja razglednice i fotografije starog Beograda kada je imao svega 16 godina. Da počne da se bavi ovim hobijem najviše je uticala njegova baka Branka Jakovljević. Hobi je prerastao u pravu sakupljačku strast, pa je vremenom nastala impresivna zbirka.

„Moja baka Baša, kako sam je zvao, u međuratnom periodu je kupovala razglednice. Kao devojka je živela u Zagrebu i sakupljala razglednice svih mogućih motiva. Kada se udala i preselila u Beograd, zanimala se za istoriju grada. Posle njene smrti našli smo gomilu razglednica i novinskih isečaka o Beogradu. Te razglednice koje je kupovala u predratnom dobu su i dalje nukleus moje zbirke. Neke od najlepših primeraka sam nasledio od bake, a neke od tih razglednica iz 30-ih godina su veoma retke“, priseća se Miloš.

Osim zanimanja za fotografije i razglednice starog Beograda, Miloš Jurišić je veoma rano počeo da se interesuje i za primenjenu umetnost i istoriju arhitekture. Kada vidi neku lepu kuću, osim želje da je fotografiše, želi da sazna i ko je arhitekta, ko je bio vlasnik i da li postoji neka zanimljiva priča vezana za nju. Fotografije i razglednice iz njegove kolekcije bile su deo mnogih izložbi u skoro svim beogradskim muzejima.

Kao najveće uspehe Miloš Jurišić navodi da je jedna njegova fotografija bila izložena u MOMI, na izložbi „Arhitektura u Jugoslaviji 1948-1980“, a materijali iz njegove kolekcije korišćeni su i u knjizi dr Ljiljane Blagojević o modernoj arhitekturi u Srbiji „Modernism in Serbia: The Elusive Margins of Belgrade Architecture 1919-1941. u izdanju  MIT univerziteta iz Masačusetska i Harvard University Graduate School of Design. Fotografije iz njegove zbirke su i u publikaciji o arhitekturi Beograda od 1815. do 1914. godine “Graditelji Beograda”, arhitekte Divne Đurić Zamalo.

Terazije 1940. godine (foto: Miloš Jurišić)

Izložba u Muzeju nauke i tehnike prikazivala je kako je Beograd za samo jedan vek od orijentalne kasabe uspeo da arhitektonski dostigne Evropu.

„Već 30-ih godina XX veka podižemo najvišu zgradu na Balkanu, palatu Trgovačkog fonda ili Palatu Albanija koja je izgrađena samo ručnom snagom, bez kranova. Zahvaljujući dobrom proračunu i betonskoj konstrukciji inženjera Đorđa Lazarevića, zgrada je preživela aprilsko bombardovanje 1941. godine. Tokom savezničkog bombardovanja na Uskrs 1944. godine, bomba je pala kroz zgradu i pobila mnoge koji su bili u skloništu. Iako se mislilo da će morati da se ruši, konstrukcija je bila tako dobro urađena da je zgrada i dan danas orjentir Beograda“, navodi Jurišić.

Izložba se sastojala iz nekoliko celina. Jedna je prikazivala mene i razvoj Beograda kroz promene Terazija, kao centralnog gradskog trga. Druga je bila priča o terazijskoj fontani, a treća celina lepe fotografije i razglednice koje prikazuju atmosferu sa beogradskih trgova i ulica. Sledeći segment izložbe bile su fotografije i razglednice zgrada, najčešće iz vremena kada su sagrađene. Bili su izloženi i avio-snimci Beograda od 1914/15, pa do 1949. godine, kao i planovi Beograda, od kojih je najstariji iz 1908. godine.

Osim toga što poseduje dokumentaciju o Beogradu pre Drugog svetskog rata, Miloš Jurišić je i hroničar starog Beograda i neiscrpan izvor informacija i priča o vremenu koje je prošlo.

Ovo su neke od priča o nekadašnjem Beogradu sa Miloševih razglednica i fotografia.   

Terazijska fontana i Terazijska česma (foto: Miloš Jurišić)

Zaboravljena Terazijska fontana i Terazijska česma

Na jednoj fotografiji, odnosno razglednici, delimično vidimo kako su izgledale Terazije od kraja 19. veka pa do 1911. godine. Kolovoz je bio presečen velikim pešačkim ostrvima, a Terazijska česma je bila na drugom mestu, ukoso od hotela Moskva. Ovaj snimak nam otkriva da je na Terazijama postojala još jedna fontana, pre one „čuvene“ koja je prvobitno trebalo da bude Meštrovićeva, pa je 1927. godine umesto nje napravljena jedna „vesela“ fontana sa finom igrom mlazeva vode, koja je noću bila osvetljena.

Još od 1892. godine na Terazijama je postojala potpuno zaboravljena fontana koja se nalazila na pešačkom ostrvu ispred srušenog hotela „Pariz“ koji se nalazio pored današnje „Kasine“. Stari dokumenti otkrivaju kako je 1892. godine, kada je pušten u rad Beogradski vodovod, tada puštena i Terazijska fontana. Jedna od retkih fotografija objavljena u publikaciji „Beograd u slici i reči“ iz te godine prikazuje scenu puštanja u rad vodovoda.

Na svečanosti organizovanoj tim povodom, tribine su bile kod Terazijske česme, a vest je bila da je puštena u rad fontana, pa se nije razmišljalo da su to različiti objekti. Da su na Terazijama postojale i fontana i česma svedoči ovaj snimak iz 1908. godine, kao i tekst da je u trenutku puštanja u rad Terazijske fontane mlaz bio visok četiri metra, a sa Terazijske česme nikada nije išao mlaz vode. U Muzeju grada Beograda postoji i plan Terazija iz 1908. godine gde se vide svi objekti na Terazijama i na kome je ucrtan gabarit ove fontane.

Budistički hram u Beogradu (foto: Miloš Jurišić)

Budistički hram, stara crkva Svetog Marka i pretopljeni Karađorđe

U Beogradu je pre Drugog svetskog rata postojao budistički hram, navodno jedini ikada izgrađen u Evropi. Posle revolucije u Sovjetskom Savezu, puno „Belih Rusa“ je izbeglo i mnogi su završili u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Među njima je bilo i pleme Kalmika, budističke veroispovesti, koji su na Bulbulderu izgradili svoj hram. Tokom Drugog svetskog rata, Kalmici su se borili protiv Sovjetskog Saveza. Tokom 1944, Kalmici napuštaju Beograd i Srbiju i emigriraju u Nemačku pa u Sjedinjene Američke Države, tako da ih u Beogradu više i nema. Sam hram oštećen je prilikom borbi za Beograd, potom pretvoren u magacin a zatim i porušen. On verovatno nije bio nekih velikih arhitektonskih vrednosti, ali danas bi sigurno bio turistička atrakcija.

Stara crkva Svetog Marka na Tašmajdanu (foto: Miloš Jurišić)

Od crkava kojih više nema je stara crkva Svetog Marka, koja je i bila predviđena za rušenje po izgradnji novog hrama Svetog Marka. Crkva je izgrađena 1835. godine kao zaostavština Laze Panče, trgovca cincarskog porekla, a njenom izgradnjom novo Tašmajdansko groblje je dobilo svoju crkvu. U njoj su sahranjeni Milan Obrenović, najstariji sin kneza Miloša, kao i kralj Aleksandar I Obrenović i kraljica Draga Mašin. 

Međutim, ova crkva nije srušena kada je planirano. Na nju je na početku Drugog svetskog rata, tokom aprilskog bombardovanja pala bomba i izgorela je krovna konstrukcija. Tokom 1942/43. godine svečano su prebačeni posmrtni ostaci Obrenovića i ona je srušena.

Od spomenika Karađorđu Austijanci izlivali granate (foto: Miloš Jurišić)

Na jednoj od razglednica je spomenik Karađorđu koji je 1913. postavljen na Kalemegdanu. Urađen je po nacrtima Paška Vučetića, slikara iz Splita, a sastojao se figure Đorđa Petrovića, obučenog u savremenu uniformu, na vrhu stene dok se povorka skulptura (vila sa barjakom, vojnika, žena i dete, jedan ustanik i slepi guslar) uspinje ka njemu, više kao "pozorišna živa slika" nego monumentalna skulptoralna kompozicija. U momentu kada je postvaljen, umetnička i arhitektonska kritika bila je protiv njegovog izgleda.

Iako se Austrijanci u početku fotografišu pored njega, sredinom Velikog rata ga ruše i koriste bronzu za izlivanje granata. Sačuvana je jedino figura slepog guslara i kako saznajem, uskoro će osvanuti ponovo na Kalemegdanu u blizini Spomenika zahvalnosti Francuskoj, gde je nekada bio spomenik Karađorđu.

Proslava Beogradskog pevačkog društva 1903. godine (foto: Miloš Jurišić) 

Nezgoda na proslavi Beogradskog pevačkog društva

Našao sam četiri-pet primeraka stereo fotografija s početka XX veka. Na njima se vidi dekorisana Knez Mihailova ulica, pa sam pretpostavio da se radi o krunisanju kralja Petra. Međutim, profesor Igor Borozan sa Filozofskog fakulteta je prepoznao da je na njima zabeležena velika svečanost povodom proslave Beogradskog pevačkog društva 1903. godine, dva dana pre Majskog prevarata. Ima naznaka da je na proslavi planiran atentat na kralja Aleksandra. Međutim, atentatori su odustali jer su se uplašili gneva naroda.

Na ovoj proslavi desila se i jedna nesreća. Na mojoj fotografiji vidi se povorka sa Velom Negrinovom na prestolu kao personifikacijom Srbije, i iza nje mladom devojkom, obučenom u belo, sa palminom grančicom u visoko podignutoj ruci. Kada je povorka iz Kolarčeve došla na Terazije, gde je tramvajska pruga već bila elektrifikovana, devojka je rukom dohvatila električni kabal i povredila se.  Svečanost nije prekinuta jer je u nju bilo mnogo uloženo i povorka je nastavila ka dvoru, odakle su je pozdravili kralj Aleksandar i kraljica Draga.

Zgrada francuskog poslanstva-najbolji primer francuskog art dekoa (foto: Miloš Jurišić)

Francuska ambasada - najbolji primer art dekoa u svetu

Palata francuskog poslanstva je jedan od najvrednijih arhitektonskih objekata u Beogradu. Pre nekoliko godina su je francuski istraživači proglasili za najbolji primer francuskog art dekoa u svetu. Palatu je projektovao francuski državni arhitekta Rože-Anri Eksper i  kada je završena bila je popločana belim venčačkim mermerom. Na ovim fotografijama možemo da uočimo, a to mi je potvrdio i doktor Đorđe Siber, koji se seća scena kako Nemci tokom okupacije skidaju mermernu oplatu sa zida i utovaruju u kamione. To znači da je cela spoljna ograda, a ne samo fasada, bila popločana mermerom, ali je sa ograde skinut i odnet tokom okupacije.

Vajarske radove po nacrtima samog arhitekte radio je njegov poznanik i saradnik, francuski vajar Šarl Skarabezo. Petar Palavičini dobio je da uradi tri bareljefa sa stane ka bašti, a Pino Grasi je izveo sve te skulptorske dekoracije u mermeru. Pino ostaje da živi u Beogradu i otac je Zeferino Grasija, dugogodišnjeg urednika Politikinog zabavnika.

Tekst se može preuzeti uz navođenje autora i izvora: Slađana Dimitrijević/Press centar UNS